Tarihteki İlk Türk Devleti
Tarihteki İlk Türk devleti, Hun Türkleri tarafından kurulmuştur. Elbette Türk tarihini daha eskilere taşıyan Türk devletleri kurulmuştu. Fakat tam anlamıyla bir devlet yapılanması olan ve boy özelliğinin üzerine çıkarak devletleşme sürecini sağlamış, hatta imparatorluk olarak anılabilecek ilk büyük Türk devleti Büyük Hun İmparatorluğu olmuştur.
Büyük Hun İmparatorluğu‘nun M.Ö. 220 yılında kurulduğu bilinse de, M.Ö. 318 yılına kadar ulaşılan Çin kaynaklı belgelere göre Çinlilerle anlaşma yaptıkları görülmektedir. Bu da, Asya Hun Devleti’nin kuruluş tarihi adına önemli bir gelişmedir.
Teoman Han Dönemi
M.Ö. 220 – M.Ö. 209
Büyük Hun İmparatorluğu’nun ilk hükümdarı Teoman Han’dır. Teoman Han, M.Ö. 220-209 arasında hüküm sürmüş ve Türk kavimlerini kendi bayrağı altında toplamıştır. Orta Asya’da kurulan ilk Türk devleti olan Hun İmparatorluğu, komşu ülkeleri ve Çin topraklarının bir kısmını hakimiyeti altına almış ve ardı ardına yaptığı akınlar neticesinde Çin üzerinde büyük baskı uygulamıştır. Çin Seddi, Hun Türkleri’nin akınlarını durdurabilmek adına Çin tarafından alınan tedbirlerin en bilinenidir.
Teoman Han, en sevdiği eşlerinden birisi olan Çin Prensesi Yen Shi’nin etkisiyle, kendisinin ve devletin geleceğini etkileyecek bir karar aldı. Çin Prensesi, Teoman Han’ın büyük oğlu Mete’nin üvey anası idi. Yen Shi, yarı Çinli yarı Türk melez bir tigin doğurmuştu. Teoman Han’dan sonra devletin başına geçebilmesi için Teoman Han’ı oğlu Mete’yi öldürmeye ikna etti.
Türk Töresi’ne göre Hakan’ın anasının da babasının da Türk olması gerekiyordu. Babasının töreyi bozması üzerine Mete: “Hakan bile olsa kimse töreyi çiğneyemez.” diyerek babasını karşısına aldı.
Mete Han Dönemi
M.Ö. 209 – M.Ö. 174
Mete Han’ın Tahta Çıkışı
Mete, babası Teoman Han ile birlikte gittikleri bir sürek avında Teoman Han’ı öldürerek M.Ö. 209 yılında Tanhu oldu. Mete Han’ın hükümdar oluşu ile birlikte kullanılan “Tanhu” ünvanı, 600 yıl boyunca diğer Türk hükümdarlar tarafından da kullanıldı.
Mete tahta çıkınca kendisinden toprak talebinde bulunan Moğol-Tunguz birliğini yenerek hükmü altına aldı. Çin Seddi’nin durduramadığı Mete Han, Türk soyundan gelen bütün toplulukları tek bayrak altında topladı.
Mete Han 35 yıl hüküm sürdü. Hayatını kaybettiğinde Büyük Hun Devletinin başkenti Ötüken idi. Büyük Hun Devletinin sınırları; güneyde Himalaya dağları, kuzeyde Sibirya, doğuda Büyük Okyanus, batıda Hazar Denizi ve Ural dağlarına kadar büyümüştü.
Mete’nin ölümünün ardından 14 yıl boyunca oğlu Kiok, Kiok’tan sonra ise torunu Kün Tanhu Mete’nin kazandığı toprakları korudular.
Hunlar döneminde Tanhu, (yabgu, kağan, hakan) Göktanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak görülürdü. Tanrıkut ünvanıyla anılır ve Göktanrı gibi kutsal sayılırdı.
Büyük Hun İmparatorluğu’nun Çöküşü
Kiok‘tan sonra Kün-Çin tanhu oldu. Devlette çözülme Kün-Çin döneminde başladı. Kün-Çin, bir Çin prensesiyle evlenerek Çin sarayına damat oldu. Çin subayları bu yakınlığı fırsat bilerek Türk topraklarına rahatça girip çıkmaya başladılar.
Kılık değiştirerek gerçekleştirdikleri bu sızmalarla hem Türk savaş taktiklerini öğreniyorlar, hem de türlü entrikalarla Hun prenslerini birbirine düşman ediyorlardı. Çin’in vergi vermeyi kesmesi ise ekonominin bozulmasına neden oldu.
M.S. 58 yılında Kün-Çin’den sonra oğlu Hohanyeh tanhu oldu. Annesi Çin’li olan Hohanyeh Çinlilerden himaye ve yardım istedi. Annesi Türk olan Çiçi ise bunu reddederek Hohanyeh’in imparatorluğunu tanımadığını ilan etti.
Çiçi, taraftarlarıyla birlikte tanhuluk merkezini ele geçirerek yeni tanhu oldu. Kardeşi Hohanyeh ise destekçisi Çin’in kuzeybatı sınırına çekildi. Yaşanan bu gelişmeler Büyük Hun Imparatorluğu’nu bölmüş oldu.
Çin sınırına çekilenler Doğu Hun Devleti‘ni oluşturdu. Çiçi’nin taraftarları ise Batı Hun Devleti‘ni meydana getirdiler.
Çiçi, devletinin egemenlik alanını genişletmek için yönünü batıya çevirdi. M.Ö. 51 yılında Vusun’ları yendi. Ogur’ları, Kırgızları ve Tingling’leri kendisine bağladı. Türkistan bölgesine Türk topluluklarını yerleştiren Çiçi, İki yıl gibi kısa bir sürede Batı Hunlarının yeniden imparatorluk olmasını sağladı.
Hunların tekrar güç kazanmasını önlemek isteyen Çinliler, Hunlardan intikam almak isteyen devletlerin ordularıyla birlikte büyük bir ordu kurarak Çiçi’nin kurduğu başkente saldırdılar. Çiçi, veliahtı ve hatunları başta olmak üzere 1500 kişi bu dev orduya karşı ölümüne vuruşarak can verdiler.
Kuzey Hunları bu yenilgiden sonra tekrar toparlandılar. Hunların toparlanması üzerine Çin, devasa bir orduyla tekrar saldırıya geçerek 30 yıl boyunca devam edecek bir savaşı başlattı. Çin bu savaşlar neticesinde Kaşgar, Hoten ve Hami gibi 50 civarında şehri ele geçirdi. Hun Türkleri bu kayıplar nedeniyle askeri ve ekonomik anlamda büyük bir çöküş yaşadılar.
Hunların bu zayıf durumunu gören diğer bir Türk boyu Sienpi’ler saldırıya geçerek Kuzey Hunları‘nın çöküşüne neden oldular. Sienpi’ler bu zaferin ardından Güney Hunları‘nın üzerine yürüdüler. Güney Hunları’nın tanhusu savaşmak yerine Çin’e teslim olmayı tercih edince kendi taraftarları tarafından öldürüldü.
Çin, İsyan başlatan Hun kabilelerine yeni bir tanhu atadı fakat Hunlar yeni tanhuyu kabul etmediler. Bunun üzerine Çinliler tanhuyu ülkelerine götürüp hapsettiler ve Doğu Hun Devleti yıkılmış oldu.
Çin idaresine giren Hunlar Yeniden Tarih Sahnesine Çıkıyor
Çin’in idaresine giren Hunlar, Çin’de yaşanan iç karışıklıklarını fırsat bilip birleşerek tekrar bağımsız devletlerini kurdular. 19 Kabileden oluşan Hunlar devlet kurmayı başarmalarının yanısıra Kuzey Çin’i de topraklarına kattılar.